ویژگی مکتب عراق :

صوفیان در مکتب عراق بنیادهای تفکرات غیر اسلامی و آمیزه ای از اعتقادات و رفتارهای عرب قبل از اسلام را مخلوط با اسلام کردند و این گونه جریان عراق را بوجود آوردند.

ویژگی مکتب خراسان :

در این مکتب ، علاوه بر اعتقادات اسلام، آئین های غیر اسلامی بیشتر نمایان بود. آئین های ایران باستان و نزدیکی با هندوستان و رواج تفکّرات هندوئیسم، نقش موثری در شکل گیری این مکتب داشت و در مقابل این مکتب، مکتب عراق قد علم کرد و چرخش و سمت تصوف به سوی خراسان آمد و تصوفِ نظری در خراسان نسبت به عراق رشد بیشتری کرد. گفتنی است که کتابهای اولیه تصوف اکثرا محصول مکتب خراسان هستند . کتابهایی همچون :

اللمع سراج طوسی ، التعرف کلابادی ، طبقات الصوفیه سلمی ، رساله قشیریه قشیری ، کشف المحجوب هجویری

این آثار، قدیمی ترین کتبی هستند که در مکتب خراسان تألیف شده است.

تفاوت مکتب عراق با خراسان :        

1.    مکتب عراق، مکتبی انزوا طلب و با زهد و گوشه نشینی و رهبانیت توأم بود و بزرگان آن معتقد بودند که باید از مردم دور شد و به خانقاه ها رفت ، امّا مکتب خراسان معتقد بود که باید با مردم بود و با آنها زندگی کرد و به همین دلیل مکتب خراسان ، رشد بیشتری نسبت به مکتب عراق پیدا نمود.

2.       ریا و تظاهر د رمکتب خراسان بیشتر است ولی در مکتب عراق به دلیل گوشه نشینی زیاد ملموس نبود.

3.       موسس مکتب عراق، ابو هاشم کوفی است و بزرگ آنها جنید است؛ اما موسس مکتب خراسان معلوم نیست.

مشخصات فرقه ای مکتب عراق :

برخی شاخه ها و موسسان فرقه های مکتب عراق عبارتند از :

1)      محاسبیه : حارث بن اسد محاسبی که بزرگ این جریان است؛ نه موسس آن.

2)      نوریه : احمد بن محمد نوری

3)      سهلیه : سهل بن عبد الله تستری

4)      حلمانیه : ابو حلمان دمشقی که جریان نظر بازی و شاهد بازی را وارد تصوف کرد.

5)      خرازیه : ابو سعید خراز

6)      قادریه : عبد القادر گیلانی یا جیلانی

7)      کبرویه : نجم الدین کبری. صوفیان می گویند : او به هرکه نظر می کرد ولیّ خدا می شد و به همین دلیل، وی را شیخ ولی تراش می گفتند.

اولین فرقه های مکتب خراسان :

قلندریه

قلندریه، هم فرقه و هم جریان فکری مستقلی است که موسس آن معلوم نیست. اینان چند ویژگی داشتند :

1)      ترک تعلق به آداب و رسوم جاری در صوفیه؛ یعنی با وجود مخالفت با انزواطلبی و گوشه نشینی سایر صوفیه، قلندرها آزاد بودند.

2)      بی قیدی افراط آمیز در رفتارهای اجتماعی که باعث شد نام رند بر آنها گذاشته شود .

3)      مجردبودن، آنان معتقد بودند که نباید ازدواج کرد. همین امر باعث شد که مشتری بسیاری پیدا کنند. ضمن اینکه بیشتر در سیر و سیاحت بودند.

بزرگ این جریان قطب الدین حیدر بن تیمور بن سلطان شاه سالوری (وفات 618 ق) می باشد.

ملامتیه

یک فرقه از فرقه های مکتب خراسان است و چون خیلی رشد داشت ، مکتب خراسان را با آن می شناختند.

بنیان گذار این فرقه، ابو حفص نیشابوری و حمدون قصار بودند.

آداب و تفکرات ملامتیه :

1)      اصرار داشتند که در سبک زندگانی و رفتار و روش اجتماعی بر خلاف عامه مردم باشند.

2)      می کوشیدند حالتی داشته باشند که مورد نفرت و خفّت، ناخشنودی و اجتناب مردم واقع گردند.

3)      اگر در باطن تابع شرع بودند، می خواستند مردم آنها را تارک شرع بپندارند.

4)      شعار « الشهره آفه » را نصب العین خود قرار داده و می خواستند به عدم تقوا و ترک شرع معروف شوند تا از سیر و سلوک درونی باز نمانند.

5)      با سماع و فرقه و ذکر مخالف بودند.

(جستجو در تصوف ایران/ص339)